De Heidelbergse Catechismus

De Heidelbergse Catechismus is in 1563 geschreven. 450 jaar later wordt deze actuele geloofsbelijdenis nog steeds gebruikt door veel Nederlandse kerken. Kom meer te weten over het ontstaan van de Catechismus.

Wiens land, diens godsdienst

Duitsland was in de Middeleeuwen verdeeld in heel veel staten en koninkrijkjes. Elke staat werd geleid door een vorst. Hierboven stond de Duitse keizer. Hij verenigde al die landjes en staatjes in één rijk; het Heilige Roomse Rijk. De Reformatie bracht grote verdeeldheid in Duitsland. De Duitse keizers wilden vooral rust en eenheid in hun rijk en bestreden de Reformatie. Diverse oorlogen tussen de keizer en protestantse vorsten waren het gevolg. Uiteindelijk werd er in 1555 in Augsburg vrede gesloten. Er werd bepaald dat voortaan de vorst van een gebied mocht bepalen welke godsdienst er in zijn koninkrijk zou zijn: Rooms of Luthers. Cuius regio, eius religio. Wiens land, diens godsdienst.

Luther of Calvijn?

Ook speelde er in die tijd nog een andere strijd onder de protestanten: moeten we Luther of Calvijn volgen? Luther en zijn volgelingen namen te weinig afstand van de tradities van de Rooms-Katholieke kerk. Met name was er veel strijd rondom het avondmaal. Luther leerde, net als de Roomse-Katholieke kerk, dat Christus lichamelijk aanwezig was in het avondmaal. Calvijn leerde dat dit geestelijk was. Vrijwel alle protestantse vorsten in Duitsland waren luthers. Zij wilden geen calvinistische invloeden in hun rijk. De strijd om protestants te worden had al voor genoeg onrust gezorgd. Er was één vorst die koos voor de leer van Calvijn: Frederik III, keurvorst van de Palts.

Geschreven in Heidelberg

De reformatie had eigenlijk alleen maar vat gekregen aan de universiteit en bij vooraanstaande families. De bevolking was nog niet echt gereformeerd. Wat christelijk leven betekent wisten de mensen niet. Frederik III zag het als zijn roeping om de Reformatie en de gereformeerde geloofsleer overal in zijn rijk in te voeren. Een Catechismus is een korte uitleg in onderwijzende vorm, van de belangrijkste dingen van de Bijbelse leer. Een ideaal middel om mensen de nodige kennis bij te brengen. Hij gaf in 1563 de opdracht tot het schrijven van de Catechismus aan Zacharias Ursinus, een leerling van Calvijn. Hij was hoogleraar dogmatiek aan de universiteit voor opleiding van predikanten in Heidelberg. Bij het schrijven van de Catechismus heeft Ursinus gebruik gemaakt van bestaande catechismussen. De eindredactie werd geleid door hoogleraar Caspar Olevianus.

De Catechismus in Nederland

De Heidelbergse Catechismus werd door Petrus Datheen in 1566 in het Nederlands vertaald. Hij voegde hem toe achteraan zijn psalmbundel. 1566 was het jaar van de hagepreken en de beeldenstorm in Nederland. In deze onrustige tijd was er grote behoefte aan een Bijbelse en duidelijke uitleg van de gereformeerde leer. In 1568 is de Catechismus op de synode van Wesel inhoudelijk getoetst. Op de provinciale synode van Alkmaar werd in 1573 bepaald dat elke zondagmiddag een preek over een onderwerp uit de Catechismus gehouden moest worden. Dit voorbeeld werd door de andere synoden overgenomen. Tegenwoordig wordt in veel Nederlandse kerken nog steeds in de tweede dienst gepreekt naar aanleiding van een onderwerp of zondag uit de Catechismus. Op de Synode van Dordrecht (1618-1619) is bepaald dat ambtsdragers voortaan een handtekening moesten zetten onder de Catechismus, als bewijs dat zij het eens waren met de gereformeerde leer.

Dialoog met 129 vragen en antwoorden

De Catechismus is eigenlijk een dialoog: een leermeester stelt een vraag en de leerling geeft antwoord. Die methode is al heel oud en stamt uit de Middeleeuwen. Het blijkt een heel effectieve methode te zijn om de geleerde kennis te onthouden. De Catechismus is opgesteld in de vorm van 129 vragen en antwoorden. Deze vragen zijn onderverdeeld in 52 hoofdstukken of 'zondagen'. Wanneer elke zondag één hoofdstuk aan de orde komt, dan kunnen alle onderwerpen precies in één jaar behandeld worden. De Catechismus bestaat uit drie delen: kennis van ellende, verlossing en dankbaarheid. Deze drie delen vormen de drie dimensies van het christelijk geloof. Ook komen de onderdelen geloof, gebod en gebed in de Catechismus voor.

Persoonlijk belijdenisgeschrift

De Catechismus is een belijdenisgeschrift: een document waarin de geloofsleer wordt uitgelegd en die naspreekt wat God in de Bijbel zegt. De Catechismus is geen abstracte uitleg van de geloofsleer, maar het gaat om de persoonlijke beleving van het geloof. Veel vragen staan daarom in de 'ik' of 'wij' vorm. Vraag en antwoord 1 is eigenlijk de samenvatting van de Catechismus en zet de toon voor alle vragen. Elke vraag moet daarom gelezen worden met vraag 1 in het achterhoofd: wat is je enige troost/houvast in dit leven? De Catechismus wordt veel gebruikt voor onderwijs in de christelijke leer aan de jeugd (catechisatie), maar ook aan de hele gemeente door de Catechismusprediking.

Samenvatting van de geloofsleer

De Catechismus is een samenvatting van de geloofsleer, maar bevat natuurlijk niet alle onderwerpen. Ook zijn de tijd en de problemen van die tijd erg bepalend voor de inhoud. Er is bijvoorbeeld veel geschreven over het avondmaal, wat in die tijd een groot punt van discussie was. Zou Ursinus de Catechismus in onze tijd hebben geschreven, dan waren er mogelijk andere onderwerpen bijgekomen, zoals de plaats van Israël, evolutie en schepping, vervolging en wederkomst en de toe-eigening van het heil.